Словы з вясковай вуліцы
Словы з вясковай вуліцы
ЗМЕСТ
Уводзіны
1. Дыялектная лексіка
.1 Фанетычныя і граматычныя асаблівасці мясцовай гаворкі
.2 Лексіка-семантычныя групы дыялектных слоў
. Антрапанімія мясцовай гаворкі
Заключэнне
Спіс выкарыстаных крыніц
УВОДЗІНЫ
Жыццё чалавека нельга ўявіць без мовы. Мы размаўляем, чытаем, пішам. Часта карыстаемся не адной, а некалькімі мовамі. Сярод іх - беларуская мова, роля якой вельмі важная. Кожны народ па-свойму ўспрымае навакольны свет. Самабытнасць народа, яго нацыянальная адметнасць, яго характар, мараль, этыка найбольш выразна адлюстроўваюцца ў мове. Таму мова зяўляецца адной з найбольш істотных этнічных прыкмет народа. Па мове людзі пазнаюць, якой нацыянальнасці чалавек. Мова - гэта адзежа душы чалавека (казаў Францішак Багушэвіч), універсальная форма выяўлення, існавання і захавання духоўнай культуры нацыі [3, с.231].
Ва ўмовах двухмоўя, калі дзяржаўнай мовай побач з беларускай зяўляецца руская мова, мы становімся сведкамі таго, як родная беларуская мова адцясняецца на другі план. Аддаецца перавага рускай мове. А значыць, мы губляем штосьці сваё, беларускае, нацыянальнае. Гэта вельмі адчувальна, калі мець на ўвазе мясцовыя, дыялектныя словы.
Літаратурная мова ўзнікла на аснове мясцовых гаворак, яны - неадемная частка беларускай мовы.. М. А. Даніловіч у дапаможніку Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны піша: Каб мець сістэмнае ўяўленне пра мову, недастаткова засвоіць толькі яе літаратурную разнавіднасць. На гэта звярнуў увагу яшчэ ў першай палове ХІХ ст. французскі вучоны і пісьменнік Шарль Надзье, яму належыць фраза, якая стала крылатай: Хто не вывучаў уважліва гаворак сваёй мовы, той ведае яе толькі напалову [2, с.197].
Я вучуся ў сярэдняй школе ў горадзе, а месцажыхарства ў мяне застаецца тым жа: я нарадзілася і жыву ў вёсцы на мяжы двух раёнаў - Лідскага і Воранаўскага. Я кожны дзень бываю ў горадзе, таму неяк вастрэй адчуваецца, што дома, у вёсцы, гучаць іншыя словы, мясцовыя, якіх не пачуеш у горадзе, якім і у літаратурнай мове адпавядаюць другія словы.
Зразумела, вывучэннем дыялектнай мовы займаюцца вучоныя-лінгвісты. Для мяне цікавым было даведацца, ці зяўлялася абектам даследавання дыялектная мова Воранаўскага раёна, што можна даведацца пра асаблівасці мясцовай гаворкі маёй малой радзімы ў кнігах, слоўніках. Памочнікам тут стаў інтэрнэт. Цікава было гартаць Слоўнік Гродзенскай вобласці Таццяны Філіпаўны Сцяшковіч, даведацца пра існаванне Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы, кнігі Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча. Я даведалася пра такіх вучоных, як Т. Ф. Сцяшковіч, П. У. Сцяцко, А. П. Цыхун, М. А. Даніловіч, Н. К. Памецька і інш., якія займаліся і займаюцца вывучэннем гаворак Ваўкавыскага, Зэльвенскага, Гродзенскага, Астравецкага і іншых раёнаў Гродзенскай вобласці. Разам з тым сярод шматлікіх прац навукоўцаў не называюцца тыя, дзе б усебакова і поўна даследаваліся гаворкі Воранаўскага, як, дарэчы, і Лідскага раёнаў. З кнігі Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны запомніліся наступныя словы: З 17 рэгіёнаў Гродзенскай вобласці толькі па двух раёнах (Зэльвенскім і Гродзенскім) створаны дыялектныя слоўнікі. Гаворкі астатніх раёнаў яшчэ чакаюць сваіх лексікографаў. Пакуль няма ў Беларусі слоўніка аднаго населенага пункта, слоўніка адной асобы [2, с.17].
Мая вёска невялікая, і лёс яе вельмі трывожыць, бо большая палова вясковых хат пустыя, у іх ніхто не жыве. Пераважную большасць жыхароў вёскі складаюць пажылыя людзі.
Абектам увагі падчас працы над тэмай работы зяўлялася мясцовая гаворка. Прадмет даследавання - лексіка мясцовай гаворкі. Мэта даследавання - выявіць спецыфічныя для гаворкі, дыялектныя словы, уласныя імёны, вызначыць асаблівасці іх функцыянавання. У працэсе даследавання ажыццяўляліся наступныя задачы: запісаць дыялектныя словы, уласныя імёны, адзначыць фанетычныя, граматычныя асаблівасці іх ужывання. Напісанню работы папярэднічала складанне картатэкі дыялектных слоў, у якую ўвайшло каля 200 лексічных адзінак. Спосаб іх падачы - у адпаведнасці з асноўнымі правіламі спрошчанага варыянта транскрыпцыі [2, с.203]. Работа складаецца з уводзін, дзвюх асноўных частак, у якіх падаюцца дыялектызмы і антрапонімы, і заключэння.
. ДЫЯЛЕКТНАЯ ЛЕКСІКА
.1 Фанетычныя і граматычныя асаблівасці мясцовай гаворкі
Назіранні за ўжываннем дыялектных слоў даюць магчымасць адзначыць некаторыя фанетычныя асаблівасці:
пашыранае выкарыстанне ў параўнанні з літаратурнай мовай прыстаўнога гука [г]: гаве́чка, гавё́с, гу́ліца, го́стры, гарэ́хавы;
пашыранае выкарыстанне выбухнога гука [г]: Гара́нцы, Сьмільгіні́, Ге́ня, гарсэ́т, ні́гды, магазы́н;
адсутнасць якання пры выкарыстанні адмоўнай часціцы не і ў некаторых іншых выпадках: ні бу́дзя, ні мо́жна, німа́, ціпе́р;
вымаўленне гука [а] ў паслянаціскным становішчы: хло́пяц, ве́цяр, грэ́бянь, бо́ляй, да́ляй;
вымаўленне ў некаторых выпадках гука [э] замест [і] пасля мяккіх зычных:павуце́ня, рабаце́ня, халадзе́льнік, заце́рка;
замена ў асобных выпадках гукаў [в], [ў] на гук [л]: алто́бус, слабо́дны, лы́мя;
адсутнасць падаўжэння зычных: варэ́ня, насе́ня, адзе́ня;
ужыванне ў прыметніках з памяншальна-ласкальным значэннем суфікса -янк- з цвёрдым гукам [н]: ро́днянка, це́нянкі, зялё́нянкі.
Граматычныя асаблівасці назіраюцца пры выкарыстанні розных часцін мовы:
выкарыстанне націскнога канчатка -э (-е) замест -ы (-і) у назоўніках назоўнага склону множнага ліку: валасэ́, пазурэ́, індыке́, агурке́;
выкарыстанне націскнога канчатка -э пасля зацвярдзелых зычных у назоўніках меснага склону адзіночнага ліку: у вядрэ́, на дажджэ́;
выкарыстанне ненаціскнога канчатка -і пасля мяккіх зычных у назоўніках меснага склону адзіночнага ліку: у ха́ці, у ле́сі, на во́зі, у шко́лі;
ужыванне назоўнікаў ніякага роду адзіночнага ліку назоўнага склону з канчаткам -я: адзе́ня, васэ́ля, варэ́ня, зе́лья;
выкарыстанне сцягнутай формы назоўнікаў на -ыя, -ія (ва ўсіх склонавых формах): апара́ця, зрабі́лі апара́цю, ні было́ апара́ці; пэ́нся, ні далі́ пэ́нсі; мілі́ця, завялі́ ў мілі́цю;
выкарыстанне кароткай формы прыметнікаў ніякага і жаночага роду адзіночнага ліку назоўнага склону: дро́бна бу́льба, ве́лька бу́льба, ле́тня ку́хня, высо́ка дрэ́ва;
выкарыстанне прыслоўяў з канцавым -э: сюдэ́, тудэ́, угарэ́, тадэ́;
выкарыстанне дзеясловаў першага спражэння ў трэцяй асобе адзіночнага ліку цяперашняга і будучага часу з канчаткам -я: чыта́я, пачына́я, бу́дзя, ста́ня, адзе́ня;
выкарыстанне дзеясловаў загаднага ладу ў форме другой асобы множнага ліку з канцавым -я: нясе́ця, хадзе́ця, ста́ньця, а таксама формы на -ча: е́шча, ля́шча;
выкарыстанне дзеясловаў у форме першай асобы множнага ліку цяперашняга часу з канцавым -мо: стаімо́, сядзімо́, ляжымо́;
выкарыстанне дзеяслова ест (ёсць): Яму́ ўжэ́ ест сем гадо́ў;
ужыванне лічэбнікаў ядына́сьця, двана́сьця, трына́сьця, штарна́сьця, пятна́сьця, шасна́сьця, седымна́сьця, васімна́сьця, дзівятна́сьця (пад уплывам польскай мовы).
вясковая гаворка дыялектный
1.2 Лексіка-семантычныя групы дыялектных слоў
Фарміраванне лексікі мясцовай гаворкі абумоўлена і геаграфічным становішчам вёскі Гаранцы, і падзеямі гістарычнага мінулага і сучаснасці, уплывам суседніх моў. Асабліва адчувальным зяўляецца ўплыў польскай мовы. Выкарыстанне паланізмаў вельмі актыўнае ў маўленні людзей старэйшага пакалення. Такія словы займаюць значнае месца сярод дыялектных слоў.
Запісаныя дыялектныя словы можна аднесці да некалькіх лексіка-семантычных груп:
назвы прадметаў хатняга ўжытку, прылад працы;
назвы вопраткі, абутку;
назвы страў, прадуктаў харчавання;
словы, што абазначаюць розныя дзеянні, прадметы, іх прыкметы;
словы-абазначэнні зяў прыроды, раслін, жывёл, птушак;
чалавек, яго характарыстыка;
словы для абазначэння часавых, прасторавых, колькасных паняццяў.
Назвы прадметаў хатняга ўжытку, прылад працы
Балё́н, -у, м. Надуўны гумовы шарык. Балё